روانشناس ابراهیم رجب پور

دوران سالمندی دارای برخی ویژگی های جسمی، اجتماعی و روانی است:
۱ ) یکی از این ویژگی ها کاهش نسبی قوای جسمی است به طوری که با بالا رفتن سن، نیروهای جسمی فرد، رو به کاهش میگذارد.
‏‏۲) ویژگی دیگر بازنشستگی، دور شدن از موقعیت های شغلی گذشته است که کاهش مسئولیت های مرتبط با شغل ودرنتیجه کاهش ارتباطات اجتماعی فرد را به همراه دارد.
‏۳) از دیگر ویژگیها، تنهایی یا احساس تنهایی است. به خصوص در مواردی که شخص شاهد از دست دادن یکی از دوستان، بستگان و هم سن و سالان و افراد هم دوره خویش است، لذا هر روز بیش از پیش دچار احساس تنهایی میشود. (شاملو،1364)

مزایای سالمندی

سالمندی، هم از لحاظ فردی و هم از لحاظ اجتماعی مزایایی دارد. احساس کمال و پختگی، احساس بی نیازی از دیگران، بردباری در برابر مشکلات، داشتن اوقات فراغت برای سیر به سوی کمال، و نیز مجال رسیدگی به خود و ارزیابی خویش، از جمله مزایای فردی، و حرمت و احترام، عزیز بودن در خانواده، مورد احترام بودن در میان جمع، امر و نهی های ارشادی، توجه مردم به او به عنوان منبع فکر و اندیشه، و نیز مورد مشورت قرار گرفتن، ازجمله مزایای اجتماعی سالمندی است.

از دیدگاه اسلام، موی سپید سالمند همانند نوری است که نباید آن را از بین برد. امام علی علیه السلام می فرماید: «اثر پیری و موی سپید را از بین نبرید که آن خود نور و جلاست». این نور تنها برای دنیا و تنها در این سرای نیست. پیامبر صلی الله علیه و آله هم می فرماید: «کسی که مویش در اسلام سپید گردد، در روز قیامت برای او نوری و جلایی خواهد بود».  

نقش سالمندان در خانواده

در یک خانواده متعارف و متعادل، سالمندان نقش سرپرست، راهنما یا کدخدایی را ایفا می کنند که کارشان امر و نهی، هدایت و ارشاد و تنظیم سیاست کلی خانواده است. فرزندان از آنها پیروی کرده و شیوه زندگی را می آموزند. سالمندان، پاسدار ارزش ها و حافظ سنت های اصیل و ارزیاب فرهنگ و میراث اجتماعی هستند.  

فاصله نسل ها

از مسائل مهم عصر کنونی، فاصله میان جوانان و سالمندان است. مخالفت سالمندان با نسل جدید، به صورت بدبینی، تحقیر و گاه دشمنی و حمله است و مخالفت جوانان با آنها، به صورت مقاومت در برابر سالمندان و طغیان در برابر امر و نهی آنهاست. نوخواهی و تجددطلبی جوانان از یک سو، و پای بندی سالمندان به سنت ها از سوی دیگر، زمینه را برای درگیری ها و آسیب پذیری ها فراهم می کند.

توانایی های سالمندان

سالمندان به ظاهر پیر و ناتوان شده اند و به عبارتی به مرحله باز نشستگی رسیده اند، اما واقعیت این است که این افراد، توانایی های بسیاری دارند که به تناسب سن و امکان می توانند آنها را مورد استفاده و بهره برداری قرار دهند. بسیاری از این افراد برای نسل جوان افرادی مهم و قابل اعتمادند که می توانند به تربیت جوانان پرداخته و مشکلات و مسائل آنان را حل کنند .

نیاز جامعه به سالمندان

جامعه و نسل جوان، به هدایت و ارشاد نیاز دارد تا بتواند در مسیر صحیح زندگی گام بردارد. سالمندان از این جهت که صاحب آگاهی ها و اطلاعات فراوان هستند، می توانند با فراهم آوردن موجبات هدایت و ارشاد جوانان، جامعه ای را از سقوط در سراشیبی انحطاط و زوال حفظ کنند. سالمندان، گنجینه هایی از تجربه های زندگی را به همراه دارند و می توانند برای نسل جوان، مشاور و راهنمای خوبی باشند. (رضائیان.،1385).

نیازهای عاطفی سالمندان

برای حفظ سالمندان از عوارض گوناگونی که در سر راهشان است، باید آنها را در شرایط محیطی مناسبی قرار داد که وجودعواطف گرم و مهرورزی، و نیز احترام و قدرشناسی از جمله شرایط مهم به وجود آمدن چنین محیطی است. حرمت گذاری بر سالمندان به ویژه در میحط خانواده، قدرشناسی و سپاس گزاری از تلاش ها و فعالیت های آنان و سرمایه گذاری های مادی و معنوی شان درباره نسل جدید و جامعه، تنها نگذاشتن آنان، برقراری ارتباط و ایجاد تفاهم با ایشان، هم دردی با آنان و گوش سپردن به دردها و سخن هایشان، در اولویت قرار دادن مسائل آنها و…  .

موقعیت سالمندان در دنیای صنعت

در دنیای غرب، بیشتر سالمندان جایگاه شایسته ای ندارند و مشکلات مالی، عاطفی، روانی و جسمی فراوانی گریبانگیر آنهاست. در آنجا وضعیت زندگی به گونه ای است که به آن امیدوار نیستند. به سر بردن در تنهایی و انزوا به علت دوری از خانواده و فرزندان، وضعیت روانی و روحیه آنان را به شدت متأثر کرده است؛ به گونه ای که برخی از آن ها در خانه سالمندان، بیمارستان ها یا اتاق انفرادی شان غریبانه می میرند و کسان و خویشانشان، حتی در دفن و تشییع آنها شرکت نمی کنند.  

سالمندان در دنیای سنت

در جوامع سنتی، سالمندان موقعیت شایسته ای در خانواده و اجتماع دارند. افراد جامعه برای ایشان ارزش قائل اند و آن ها را رئیس و داور خویش می شناسند. نقش کلی پیران در محیط خانواده و اجتماع، نقش رئیس، معلم و راهنماست. در جوامع سنتی، پدربزرگ و مادر بزرگ، هسته مرکزی تشکیلات فامیلی هستند. (میرلاشاری،1381)

جایگاه سالمندان در اسلام

اسلام به جامعه سالمندان با نظر احترام و تکریم می نگرد و با همه توجهی که به جوانان دارد، با سالمندان به شیوه ای رفتار می کند که افراد جامعه، وجود آنان را بی ارزش و بی مقدار نپندارند. حمایت از سالمندان، از اموری است که مورد توصیه اسلام و ارزش به شمار می آید. در اسلام سالخوردگی نشانه و نماد تجربه و دانایی است و سالخوردگان از مقام اجتماعی شگفتی برخوردارند، به ویژه از آن جهت که آنها گنجینه ای از دانش ها، تجربه ها، معلومات و اندیشه ها به حساب می آیند. (.حلم سرشت،1371).

نیازهای اساسی جمعیت بازنشسته و سالمند

نیازهای این جمعیت را می توان کلا در 4 مقوله طبقه بندی کرد:

1- نیازهای مالی - اقتصادی: مانند حقوق بازنشستگی مکفی که عدم توجه به آن آسایش روانی - اجتماعی  این قشر را به هم می ریزد.

2- نیازهای درمانی و بهداشتی: مانند مراقبت های پزشکی، دارو، وجود پزشکان و روانشناسان و پرستاران متخصص در طب و روانشناسی سالمندی

3- نیازهای رسانه ای: رادیو، تلویزیون، سینما، تئاتر و روزنامه ها و مجلاتی که مخاطبین  محتوی برنامه و مطالب آنها  عمدتا این قشر باشد.

4- نیازهای روانی و توجه به بهداشت روانی آنان.

تغییرات بدنی وذهنی در سالمندان

پوست : بافت پوست سالمندان تغییرات زیادی دارد، بدین معنی که پوست انعطاف پذیر و نرمی سابق را ندارد، چروکیده و بی‌رنگ است و موی بعضی قسمت‌ها (مانند سر) سفید شده و ریخته است.

 قلب و گردش خون : این تغییرات بدین شکل است که خون به همه جای بدن نمی‌رسد و مویرگهای برخی اندام‌ها خون کمی دریافت می‌کنند. این بدلیل افت کارکرد قلب و عروق است که باعث افت فشار خون می‌شود.

دستگاه گوارش : اعضا گوارش سالمندان بعد از چندین دهه فعالیت دیگر قدرت لازم را برای هضم برخی غذاها (نظیر غذای پرچرب و سخت) را ندارد. احتمال سوء تغذیه در این دوران زیاد است. بنابراین تدوین یک برنامه غذایی که شامل همه موارد ضروری بدن باشد، ضروری است.

دستگاه عصبی : بعد از حدود 25 سالگی هر روز از تعداد سلولهای عصبی مغز مقداری کم می‌شود و با افزایش سن ، تعداد مرگ این سلولها بیشتر می‌شود. مغز یک سالمند در این مدت آنقدر سلول عصبی از دست داده که دیگر نمی‌تواند عملکردهای سابق خود را با همان سرعت و کیفیت داشته باشد. اما این بدان معنی نیست که همه سالمندان دچار اختلالات شدید در فعالیت ذهنی (نظیر اختلال آلزایمر) خواهند شد.

تغییرات ذهنی و هوشی

عملکرد عالی مغز :

به میزانی که سلول عصبی از ساختار مغز خارج می‌شود. تغییراتی در عملکردهای عالی مغز (تفکر ، استدلال ، حل مسئله و حافظه) رخ می‌دهد. در افراد سالمند با افت حافظه اسامی ، چهره‌ها و تاریخ ، فراموش می‌شوند. اما توانایی‌های کلامی ممکن است تا حدودی ثابت باقی بمانند. بدین معنی که اگر چه سالمند مانند گذشته نمی‌تواند روان و سیال صحبت کند و در میان کلامش مکث‌هایی جهت پیدا کردن کلمات دارد.

تغییرات روانی شخصیتی

سالمند یکپارچه : این سالمندان با ویژگی‌های انعطاف پذیری ، آرام بودن و پختگی در روابط مشخص می‌شوند. آنها سالمندانی فعال هستند که زندگی منسجمی دارند.

سالمند ضد ضربه : برای این سالمندان با تسلط بر موقعیت‌ها (کنترل رویدادها) و موفقیت زیاد ، اهمیت بسزایی دارد. این سالمندان مبارزه جو و جاه طلب هستند.

سالمند منفعل وابسته : فعالیت این سالمندان کمتر است و در مقابل رویدادها و اشخاص تسلیم می‌شوند. این سالمندان زمانی می‌توانند خوب کار کنند که به یکی از دو نفر تکیه داشته باشند.

سالمند متلاشی : این سالمندان از نظر عملکرد ذهنی و تفکر دچار ضعف و زوال هستند. فعالیت و رضایت آنها از سالمند بودن بشدت پایین است. . (افشارزاده،1383)

اهداف بهداشتی در سالمندان

-         به حداقل رساندن معلولیت ها و سختی های ناشی از بیماری های مزمن .

-         از پیش تدارک دیدن بازنشستگی .

-         طولانی کردن فعالیت های موثر،زندگی مستقل،اجتناب از اقامت در خانه سالمندان تا آن جایی که امکان دارد.

زمانی که بیماری کشنده باشد،فراهم آوردن شرایطی برای حداقل رساندن ناراحتی های جسمی و روحی،و حمایت های عاطفی از بیمار وخانواده اش(سارا فینو،ترجمه شفیعی و همکاران،1387 ).

منابع:

احدی ، فضل ا... – سالار ، علی رضا – فقیه زاده ، سقراط –مقاله بررسی کیفیت زندگی سالمندان شهر زاهدان - فصلنامه حیات- سال دهم شماره 22 پاییز 1383

راستی ، سیما- مؤمن هروی، منصوره - سلاجقه ، سحر-  پاسخ به درمان در سالمندان و معلولین مبتلا به انگل های روده ای - مجله سالمندی ایران، سال ششم، شماره نوزدهم، بهار 1390

سام آرام ،عزت الله - احمدی بنی، زیبا - مقاله بررسی عوامل موثربر موقعیت سالمند در خانواده - مجله سالمندی ایران، سال دوم، شماره چهارم ، تابستان 1386

شمسی ، افضل – مقاله عوامل خطر بیماری های عروق کرونر در سالمندان مقیم/ غیرمقیم خانه سالمندان - کارشناس ارشد آموزش پرستاری  گرایش داخلی جراحی، مربی دانشکده پرستاری مامایی تهران -  1390

عبدی زرین ، سهراب – اکبریان ، مهدی –مقاله سالمندی موفق در پرتو مذهب و باورهای دینی _ مجله سالمندی ایران، سال دوم، شماره چهارم ، تابستان 1386

محمدزاده - اصغر، دولتشاهی - بهروز ، محمد خانی - پروانه – مقاله اثربخشی درمان خاطره پردازی انسجامی بر نشان ههای افسردگی سالمندان - مجله سالمندی ایران، سال ششم، شماره نوزدهم، بهار 1390

نوبهار ، منیر – وفایی ، عباسعلی – مقاله بررسی انواع اختلالات خواب و روش های مقابله با آنها در سالمندان - مجله سالمندی ایران، سال دوم، شماره چهارم ، تابستان 1386

همّتی علمدارلو ، قربان –دهشیری ، غلامرضا –شجایی ،ستاره –حکیمی راد، الهام – مقاله مقایسه احساس تنهایی و سلامت عمومی در سالمندان ساکن خانواده و سرای سالمندان مناطق شمال شهر تهران - مجله سالمندی ایران، سال سوم، شماره هشتم ، تابستان 1388