روانشناس ابراهیم رجب پور

جان بی واتسون

تاریخچه ی رفتار درمانی واتسون

روانشناسی اصالت رفتار اولین بار به وسیله ی واتسون و در کشور آمریکا مطرح شده است . واتسون مفاهیمی مثل ذهن ، عقل و اراده ، احساس ، تمایل ، شعور آگاه و همچنین تجارب ذهنی و درون نگرانه را ، که نمی توان به طور عینی تأیید کرد و یا در بوته ی آزمایش و سنجش علمی قرار داد ، طرد کرد . واتسون مشاهده ی عینی ارگانیزم را تنها روش موثق در مطالعات روانشناسی به حساب آورد . واتسون معتقد بود که روانشناسی باید از طریق مشاهده ی منظم و آزمایش و تجربه بتواند قوانین رفتاری را ارائه دهد و از راه تعمیم ، اصول زیر بنایی رفتار انسان را توجیه کند . واتسون در این تلاش موفق شد که نظام روانشناسی عینی را بوجود آورد و با مطالعه ی دقیق رفتار موجود زنده از هر گونه فعالیت و قضاوت ذهنی بپرهیزد.

واتسون و پیروان او معتقدند که تمام رفتار های انسان و از جمله ، پیچیده ترین فعالیت های او را می توان بر حسب شرطی شدن تبیین کرد . از این لحاظ معتقد بودند که انسان اصولا هیچ تفاوتی با حیوانات سطح پایین تر ندارد و هر فردی به همان نحوی که شرطی شده است عمل می کند.

تاریخچه ی شرطی کردن و یا شرطی شدن هم ، که در واقع یک مفهوم بنیادی در حوزه ی روانشناسی رفتار گرا و رفتار درمانی است به کار های ایوان سیکانف ، که پدر فیزیولوژی در شوروی به حساب می اید بر می گردد.

ماهیت انسان

در نظر رفتارگرایان و رفتار درمانگران انسان نه خوب است و نه بد. بلکه یک ارگانیسم تجربه گراست که استعداد بالقوه ای برای همه نوع رفتار دارد.

انسان در بدو تولد همچون صفحه سفیدی است که هیچ چیز بر آن نوشته نشده است او به منزله یک موجود واکنشگر به حساب می آید

رفتار او پاسخی به تحریک است که قسمت اعظم این تحریک بیرونی است ، ولی تا حدودی درونی هم هست.

به عقیده ی رفتارگرایان انسان رفتار های عادی و غیر عادی را به یک شیوه فرا میگیرد. او رفتار قانونمند و پیچیده دارد و تا حدود زیادی حاصل محیطش است.

رفتار انسان به عقیده ی رفتارگرایان ، مبتنی بر انگیزه ای نیست که از درون او بر می خیزد، بلکه به وسیله ی نیرو های بیرونی تعیین می شود.

طبق نظر رفتارگرایان عادات ،نگرش ها، آمادگیها و استعدادها ذاتی نیستند و از طبیعت انسان نشأت نمی گیرند بلکه نتیجه ی تماس انسان با محیط و به خصوص در نتیجه تعامل او با دیگران حاصل می شود.

رفتار درمانگران گرچه نقش وراثت را انکار نمی کنند، ولی چون تغییر محیط را بسیار ساده تر از تغییرات وراثت می دانند و انسان را موجودی تجربه گر و واکنشگر به حساب می آورند در درمان بر تغییر رفتار از راه دگرگون سازی محیط تأکید می ورزند.

رفتار درمانگران توجه چندانی به ارائه نظریه ای در زمینه شخصیت نداشته اند.آنان در درجه اول این نظریه را نپذیرفته اند که اکثر رفتار های انسان آموخته شده است و بنابراین می توان با استفاده از اصول یادگیری رفتار ها را تعدیل کرد و یا کلا تغییر داد.

انسان تحت تأثیر کششها و انگیزه های خود تعامل خاصی با محیط و اطرافیان بر قرار می کند و از این طریق بروسعت یادگیری ها و رشد شخصیت خویش می افزاید.

دو الگویی که رفتارگرایان بر آن اساس شخصیت را توجیه می کنند

1- الگوی یادگیری محرک - پاسخ (S - R )

شخصیت فرد را صرفا زادهی نوع پاسخ هایی می دانند که فرد در قبال محرک های مختلف محیطی از خود بروز می دهد.

2- الگوی محرک – ارگانیسم – پاسخ (S-O-R)

نوع تعبیر و تفسیر و برداشت فرد از محرکها عامل مهمی در تعیین نوع پاسخها و چگونگی رفتار و شخصیت او به شمار می آید.

اصول و قوانین مهم یادگیری که در درک و فهم شخصیت به ما کمک می کند

شرطی کردن

الف- شرطی کردن کلاسیک: یادگیری از طریق کسب یک پاسخ شرطی انجام می گیرد.

الگوی ایجاد یک پاسخ شرطی توسط واتسون و رینر در سال 1920 میلادی درباره کودکی به نام آلپرت بیان شده است . آنها به این کودک 11 ماهه بود آموختند که از موشهای سفید بترسد . هر زمان که آلبرت کوچولو به موشها نزدیک می شود آنها زنگ پر صدایی را به صدا در می آورند پس از مدتی آلبرت به محض روبرو شدن با موشها احساس ترس می کرد. حتی اگر زنگ را هم به صدا در نمی آوردند.

در این نوع شرطی کردن محرکی که خاصیت ایجاد پاسخی را دارد یعنی محرک غیر شرطی ( صدای زنگ) در مجاورت زمانی نزدیک بعد از یک محرک خنثی که هیچ پاسخی را ایجاد نمی کند ( موش ) ارائه می شود.همراهی مکرر محرک خنثی با محرک غیر شرطی موجب می شود که محرک خنثی پاسخی مشابه با پاسخی که محرک غیر شرطی ایجاد می کند به وجود آورد. این محرک خنثی در این موقعیت یک محرک شرطی نامیده می شود و پاسخ مربوط به آن را پاسخ شرطی می گویند

ب- شرطی کردن فعال: عواقب یک رفتار مثل پاداش یا تنبیه در تعیین رفتار مؤثر است .

جزء عمده ای که شرطی کردن فعال را از شرطی کردن کلاسیک متمایز می کند آن است که در شرطی کردن فعال محرک غیر شرطی به نوعی رفتارمنتج می شود که از پیش تعیین شده است و خود به خود به وقوع می پیوندد. بنابر این ارائه محرک غیر شرطی به وقوع یک پاسخ وابسته است و محرک غیر شرطی ، محرک تقویت کننده یا تقویت قلمداد می شود.

برای مثال آزمایش ثورندایک با گربه نوعی شرطی فعال به حساب می آید. ثورانداک گربه گرسنه ای را در قفسی قرار داد قفس به طریقی تعبیه شده بود که گربه می توانست با فشار دکمه ای به غذایی که در بیرون قفس قرار داشت دسترسی پیدا کند.

در ابتدا گربه کوشید که به نوعی از قفس رها و به غذا نزدیک شود ولی موفق نشد. سپس به طور تصادفی دکمه ای را فشار داد و درب قفس باز شد و به غذا دسترسی یافت. بعد گذاشت زمانی کوتاه ، گربه مجددا در همان قفس قرار داده شد . ثورندایک مشاهده کرد که گربه به مرور زمان یاد گرفت که بین فشار دادن دکمه و رها شدن از قفس و رسیدن به غذا رابطه ای وجود دارد. پس از چندین بار تکرار گربه بلافاصله دکمه را فشار می داد و از قفس آزاد می شد وبه غذا می رسید (نمونه ای از قانون اثر ثورندایک یا شرطی فعال است)

2- تعمیم:  موقعی محرک های مشابه با محرک شرطی به توانند پاسخ شرطی را ایجاد کنند در این حالت اصطلاحا می گویند عمل تعمیم صورت گرفته است.مثلا کودکی که از موش سفید میترسد هر وقت با چیزپشمالویی شبیه موش سفید باشد روبرو شود احساس ترس می کند.

3- خاموش سازی : ارائه مکرر محرک شرطی بدون محرک غیر شرطی و یا ارائه مکرر پاسخ بدون آنکه تقویتی صورت گیرد، موجب از بین رفتن پاسخ شرطی می شود.

4- ضد شرطی کردن:  فرایند تقویت کردن و یا ایجاد رفتاری است که با رفتاری که ما در صدد خاموش کردن آن هستیم مغایرت و در تضاد است. مثلا در مورد بچه ای که به طور شرطی از موش می ترسد، اگر موش ( محرک شرطی) در مجاورت با غذا دادن ( که محرک غیر شرطی جدید است ) به او ارائه شود در این صورت شرطی کردن متقابل به وقوع می پیوندد و طفل بدون ترس شروع به غذا خوردن می کند.زیرا غذا پاسخی متضاد با ترس ایجاد می کند.

5- تقویت: هر نوع محرکی است که به دنبال عمل می آید و احتمال به وقوع پیوستن آن عمل را افزایش میدهد.

الف- تقویت مثبت: ارائه یک محرک مثبت به دنبال یک عمل است . مثلا افزایش حقوق بدنبال کار اضافی انجام شده.

ب- تقویت منفی: ارائه نکردن یک محرک منفی است بعد از انجام یک عمل . مثل تنبیه نکردن طفلی که به کارهای خلاف دست می زند.

تقویت ممکن است بیرون یا درونی باشد

الف- تقویت درونی خود به خود از درون فرد بر می خیزد و رفتار او

را در جهت خاصی هدایت می کنند

ب- تقویت بیرونی از خارج و از محیط عمل فرد به او ارائه می شود رفتار او را به نحو خاصی شکل می دهد.

تقویت ممکن است به چهار صورت صورت ارائه شود:

1- در فواصل زمانی ثاب

2- بعد از تعداد ثابتی پاسخ

3- در فواصل زمانی متغییر

4- بعد از تعدادی متغییر پاسخ

6- تنبیه: هر نوع محرکی است که به دنبال عمل می آید و احتمال وقوع مجدد آن را کاهش می دهد.

تنبیه نیز به صورت مثبت یا منفی ارائه می شود:

تنبیه مثبت: ارائه یک محرک منفی به دنبال یک عمل را تنبیه مثبت می نامند. مثل ضربه زدن بر روی دست کودکی که به خوردن اشیاء کثیف متوسل می شود.

 تنبیه منفی: در تنبیه منفی از آوردن محرک مثبت به دنبال عمل خود داری می شود. مثل ندادن کلید اتومبیل به نوجوانی که اتومبیل را دیر به خانه برگردانده است علاوه بر اینها تقلید و همانند سازی اصول دیگری هستند که پایه و اساس رفتار و شخصیت فرد را تشکیل می دهند

روان درمانی

تعریفک رفتار درمانی کابرد اصول تجربی یادگیری برای تغییر رفتار ناسازگار و نا مطلوب است.

هدف اصلی درمان آن است که ارتباط های نا مطلوب میان محرک و پاسخ به نحو مطلوبی تغییر یابند.

فرایند درمان

شیوه های رفتار درمانی این چند وجه مشترک هستند:

1- شناسایی رفتاری که باید دگرگون باشد .

2- بررسی و شناسایی و شرایطی که رفتار را موجب شده اند.

3- شناخت عواملی که به نوعی موجبات بقا و ادامه ی رفتار را فراهم می آورند

4- تهیه و ارائه برنامه هایی به منظور دگرگون سازی و نیز یادگیری رفتار های جدید.

تکنیک های رفتار درمانی:

1- شرطی کردن: رفتار درمانگر عملا از هر دو شیوه شرطی کردن کلاسیک و فعال استفاده ی شایانی می کند.

مشاور یا درمانگر در موقع تقویت رفتار باید مسائل زیر را به خاطر داشته باشد.

1-1- باید تقویت کننده ها به قدر کافی قوی باشند تا مراجع را برای انجام رفتار مطلوب و مورد نظر بر انگیزانند.

2-1- مشاور باید در زمان مناسبی رفتار مورد نظر را تقویت کند و از تقویت بی موقع بپرهیزد این خاصیت که تنظیم زمانی تقویت نامیده می شود رفتار مطلوب را با تقویت تداعی می کند و موجب تشکیل عادت می شود.

3-1- مشاور باید برای ایجاد یک رفتار در مرحله اولیه وقوع آن به طور ثابت و هماهنگی به تقویت مبادرت ورزد ولی بعد از تشکیل رفتار مطلوب طبق یک برنامه متناوب از تقویت استفاده کند تا ثبات رفتاری به وجود آید این کیفیت را ثبات تقویت می نامند.

4-1- مشاور باید فقط در مقابل بروز رفتار مورد نظر مراجع را تقویت کند.

5-1- مشاور باید در اعمال تقویت از برنامه خاصی که مناسبت دارد استفاده کند زمانی ممکن است این ضرورت پیش بیاید که تقویت به صورت پیوسته و مداوم صورت گیرد و در مواقع دیگری ممکن است تقویت متناوب مؤثر تر باشد.

6-1- مشاور یا درمانگر علاوه بر اینکه خودش در جلسه مشاوره از تقویت کننده های رفتار استفاده می کند باید والدین ، معلمان و دیگر افراد نزدیک به مراجع را با اصول و کاربرد صحیح اصل تقویت و تنبیه آشنا کند

2- خاموش کردن و یا حذف رفتار: خاموش کردن عبارت است از تضعیف تدریجی و یا حذف یک پاسخ است که از راه عدم تقویت آن صورت می گیرد.مثال بی اعتنایی به خود شیرینی های فردی که مکرر وسط حرف معلم یا والدین می دود و بی موقع رشته کلام را قطع می کند بی توجی موقت والدین یا معلمان به این قبیل بچه ها کم کم رفتار نا مناسب آنها را خاموش می کند.

3- شیوه ی متوقف کردن فکر: از مراجع خواسته می شود تا چشمانش را ببندد و خود را در موقعیتی قرار دهد که در آن افکار اضطراب زا و بیهوده را با خود بازگو می کند. هنگامی که مشاور حدس می زند که مراجع بخشی از این افکار را به ذهنش فرا خوانده است آنا بر سرش داد می زند که « متوقف کن » داد زدن مشاور جایگزین رشته افکار مراجع می شود و او برای مدتی نمی تواند به افکار قبلی برگردد زیرا تصور دو چیز در یک لحظه در ذهن غیر ممکن است این روش چند مرتبه تکرار می شود و از مراجع خواسته می شود که هر موقع افکار اضطراب انگیز و ناجور در ذهنش خطور می کند به آنها توقف دهد

4- آموزش اظهار وجود: این واژه برای بیان همه نوع احساسات به جز اضطراب به کار برده می شود تجربه نشان داده است که چنین ابرازی به منع اضطراب می انجامد این روش تکنیکی است برای رفع اضطراب های حادث از روابط اجتماعی متقابل افراد به کار برده می شود مثلا اضطراب ناشی از عدم توانایی فرد در ارائه عقایدش به دوستانش و یا دیگران با این تکنیک به خوبی از بین می رود

در این روش درمانگر با آموزش تمرینات رفتاری به مراجع امکان می دهد تا مطالب و عقاید خویش را قاطعانه ابراز کند و یا اعمال دلخواه خویش را انجام دهد اظهار وجود نوعی رفتار تهاجمی است که ابعاد مثبت و سازنده تر رفتار را نیز شامل می شود. مراجعانی که نیاز به آموزش اظهار وجود دارند کسی است که تربیت اولیه او تأکید بیش از اندازه ای بر وظایف و الزامات اجتماعی گذاشته است و این احساس را در او ایجاد کرده است که حقوق دیگران از حقوق خود او بسی مهم تر است .

5- انزجار درمانی: نوعی کاربرد اصل منع متقابل است به منظور از بین بردن عادات شرطی در زمینه ی تفکر و حرکات بیشتر در معالجه ی حالات اضطراری و اجباری و عادت توجه به چیزهای نا مناسب است این تکنیک همراه کردن یک محرک نا مطبوع است با پاسخ های نا سازگار و غیر عادی .

در این تکنیک از محرک های تنبیه کننده ، مثل دارو ها و مخلوط های تهوع آور و شوک الکتریکی استفاده می شود .

6- رفع حساسیت منظم : این تکنیک مشهور ترین تکنیک شناخته شده ولپ است که که سه فرایند عملی در آن موجود است : 1- آموزش عمیق استراحت عضلانی 2- تنظیم سلسله مراتبی از اضطراب های مراجع 3- همراهی کردن مداوم حالت های استراحت و آرامش عضلانی با محرک های اضطراب زای جدول اضطراب

رفع حساسیت منظم از بین بردن پاسخ های اضطراب نوروتیک است به طریقه ای تدریجی و یا گام به گام و کم کم این تکنیک یک فرایند شرطی کردن متقابل است که بر اصل ممانعت متقابل استوار است . بر اساس این اصل اگر یک پاسخ آرامبخش با یک محرک اضطرابزا توأم و قرین شود ، در این صورت بین آن پاسخ و محرک رابطه ای بوجود می آید که محرک اضطرابزای دیگر نمی تواند اضطراب ایجاد کند .

7- شکل دادن رفتار : در شکل دادن رفتار مشاور در صدد است تا رفتار مطلوبی را در مراجع ایجاد کند . برای این کار مشاور به تقویت رفتار هایی می پردازد که فقط شبیه رفتار مطلوب و مورد نظر هستند اما در حال حاضر از خصایص رفتاری او نیستند . پاسخ هایی که شباهت بیشتری با پاسخ های مطلوب دارند تدریجا تقویت می شوند و پاسخ هایی که کمتر شبیه هستند بدون تقویت باقی می مانند .

 8- الگو سازی : این تکنیک بر اساس نظریه و اصول یادگیری های اجتماعی و شرطی استوار است . در این تکنیک مشاور ، مراجع را با الگوی رفتاری مناسبی مواجه می کند تا مراجع اعمال و رفتار الگوی مورد نظر را از راه تقلید بیا موزد . شیوه ی الگو سازی ، هم در مشاوره ی فردی و هم در مشاوره ی گروهی به کار می رود . یکی از مزیت های مشاوره ی گروهی همین است که افراد دیگر گروه و نحوه ی عمل آنها برای دیگران الگو قرار می گیرد .

9- ایفای نقش: این تکنیک که از اصول یادگیری های اجتماعی سود می جوید مراجع را با نقش های مختلف مواجهه می کند تا از راه مشاهده رفتار های الگو ، نوعی بصیرت نسبت به رفتار خود کسب کند و سعی کند رفتار فردی را که برایش نقشی ایفا می کند به خود بگیرد. مثلا ممکن است مشاور نقش مراجع را ایفا کند و به مراجع فرصت دهد تا چگونگی رفتار ها و تعامل های خود را در شیوه ی عمل مشاور مشاهده کند و به تناسب یا عدم تناسب پاره ای از ابعاد رفتاری خویش پی ببرد .

برای استفاده از الگو سازی و مؤثر افتادن آن رعایت چند نکته ضروری است:

1- تعریف، در آن مشاور و مراجع سعی می کنند مشکل را به روشنی تعریف کنند.

2- تجزیه و تحلیل: در طی آن مشکل تعریف شده مورد تجزیه تحلیل قرار می گیرد و اجزای مختلف آن مشخص می شود و یک قرار داد رفتاری از آن بدست می آید.

3- الگو سازی ، به مثابه یکی از راه های رسیدن به موارد قرار داد از آن استفاده می شود.

4- تمرین و تکرار که در اینجا مشاور به مراجع کمک می کند تا رفتار های همان الگو را به عمل و آزمایش در آورد .

5- آزمودن واقعیت ، که در طی آن مراجع رفتار خود را در ایفای واقعی می آزماید.

6- ارزشیابی ، که مشاور و مراجع مشترکا تعیین می کنند چه موقع چه موقع طبق قرار داد رفتاری عمل شده است .

روان درمانی

تعریفک رفتار درمانی کابرد اصول تجربی یادگیری برای تغییر رفتار ناسازگار و نا مطلوب است.

هدف اصلی درمان آن است که ارتباط های نا مطلوب میان محرک و پاسخ () به نحو مطلوبی تغییر یابد.

فرایند درمان

شیوه های رفتار درمانی این چند وجه مشترک هستند:

1- شناسایی رفتاری که باید دگرگون باشد .

2- بررسی و شناسایی و شرایطی که رفتار را موجب شده اند.

3- شناخت عواملی که به نوعی موجبات بقا و ادامه ی رفتار را فراهم می آورند